Na de gebruikelijke ontvangst in de Zwolse synagoge met een kopje koffie of thee gingen we met ± 100 mensen op weg naar Friesland. In twee bussen maar met tegengestelde routes. Bus 1, waarin ik zat, vertrok keurig op tijd om 9.00 uur en zoals altijd uitgezwaaid door het echtpaar Kan. Peter van 't Riet was onze leidsman en we gingen via de A25 en de A32 langs Meppel, Steenwijk, Heerenveen en daarna via Tijnje naar Gorredijk. Onderweg vertelde Peter ons wat over de geschiedenis van de Joden in Friesland uit de brochure 'Drie eeuwen joods leven in Friesland', een uitgave van de Stichting Cultuur en Toerisme in Friesland en te verkrijgen bij de VVV's aldaar. Het is ook hier dezelfde historie. In de 18e eeuw hier en daar in de provincie komen enkele joodse gezinnen voor. In 1796 de gelijkberechtiging door de Bataafse Republiek. Daarna in de eerste helft 19e eeuw in de grote steden van het westen economische malaise en daardoor trekken de joden de mediene in. Dan zien we ook een grote groei van de joodse gemeenschap in Lemmer en Gorredijk. In de tweede helft 19e eeuw weer een teruggang door de armoede op het platteland.

In 1775 vestigde David Levi zich in Gorredijk en de naam wordt later verfriest tot Leefsma. De joodse gemeenschap in Gorredijk kocht in 1804 een stuk heide in Korte Zwaag voor een begraafplaats. In 1869 telde ze 169 leden en had een eigen sjoel. Deze synagoge bestaat niet meer, maar er is een joodse kamer in het streekmuseum 'Opsterlan', die we bezochten. Hier waren nog allerlei herinneringen aan die tijd met o.a. een schilderij waarop Izak Jozefs de Haan de voorzanger, later bekend door zijn voorzangerschap in Zaandam en zijn literaire zoon en dochter, de laatste onder de naam Carry van Bruggen. In 1941 woonden er in Gorredijk zelf nog maar 11 joden en maar 2 hebben de Shoa overleefd. Synagoge en Tora-rollen zijn niet geschonden en na de oorlog zijn de Ark met de Tora-rollen en de biema naar de kleine sjoel in Leeuwarden overgebracht.

Na ons bezoek aan het museum gingen wij naar de joodse begraafplaats aan de Dwersfaert, wat nu een weg was geworden. Door een stuk weiland, waarop een recht van overpad bestond, konden we het 'heideveld' bereiken. Het was nu een met bomen omgeven, circa een halve meter hoger liggend veld met oude joodse grafstenen met nog goed leesbare teksten en het geheel goed onderhouden. Een eenvoudig klein maar keurig ontvangsthuis met de bekende tekst 'stof ben je en tot stof keer je terug'.

Van hier ging de reis naar Leeuwarden, parkeren in de Prinsentuin en dan lopen naar de synagoge aan de Slotmakersstraat. Een gewoon huis in een rijtje, waar we door de kamerdeur vanuit een nauwe gang zo de sjoel binnenstapten. Wat opviel was de Ark met de Tora-rollen in mooi versierde mantels, de biema en de kleine rol welke voor ons was geopend op de lessenaar. En daarnaast de ruimte waar de boeken stonden en de tafels waaraan gelernt kon worden. En dat wordt daar nog gedaan met hulp van een echtpaar uit de omgeving van Amsterdam, die dan zowel in Groningen als in Leeuwarden regelmatig een weekeinde hiervoor komen. Bij ons programma heeft de reisleiding daar nog speciaal rekening mee moeten houden.

Na de uitstekende vegetarische koffietafel in de Prinsentuin kregen wij een rondleiding in Leeuwarden van de heer H. ten Hoeve, een gids die alleen al vanwege z'n pracht verhalen iedereen is aan te bevelen. We begonnen met het huis op 't Schoenmakersperk van Izak Salamons du Parc, tot op 86-jarige leeftijd nog actief in bestuurlijke functies. Toen naar de joodse school met op de muur de tekst uit Genesis 37:30 'het kind is er niet meer'. En hier is ook de klaagmuur met daarop uit het schrift de steeds groter wordende absentielijsten en daarnaast het laatste gebed van rabbijn Levison. Naast deze klaagmuur een mezoeza heel groot afgebeeld van dezelfde soort steen als de muur. Tevens is er een lamp zo opgesteld dat de schaduw van de mezoeza over de muur valt. Tenslotte is het plein waarop de mezoeza staat met blokken, van dezelfde steensoort, afgegrensd. Daarop staan de teksten van het stukje perkament in de mezoeza (Deut. 6:4-9 en 11:13-21). Een monument ter echte gedenking voor iedereen en elke keer dat men er langs komt!

Hierna kwamen we op een pleintje 'Bij de Put'. Hier kwamen een aantal straten op uit waar allerlei joodse handelaren woonden en voor sjabbat was het dan zaak nog wat handel te hebben en dus eerst even samen flink heibel maken en als er genoeg volk was vrede sluiten en zaken doen. Vervolgens het Beth ha Midrasj gezien en voor we naar de oude synagoge gingen nog een mooi verhaal over Van Kollem en De Vroome. De eerste had een grote dure auto en laat deze met veel air aan De Vroome zien, waarop De Vrome zegt: 'maar waar is het toilet?' 'Maar waarvoor is zo'n toilet nodig?' zegt van Kollem. 'Nou waar moet je anders je kouwe kak laten?' reageert De Vrome.

Ten slotte komen we bij de oorspronkelijke Synagoge. Een groot gebouw met een fraaie gevel, nu bezit van een dansschool. Een teken van het feit dat in Leeuwarden in 1869 een joodse gemeenschap bestond van 1275 leden. In het begin van de oorlog waren het er nog 600, na de Shoa kwamen er slechts 80 terug en die konden dit bezit niet onderhouden. Het inventaris is naar Israël overgebracht en de synagoge verkocht. Het huis er achter is toen de synagoge geworden die wij eerst hebben bezocht.

Terug bij de bus gaan we gelijk op weg naar Tacozijl, de begraafplaats van de joodse gemeenschap te Lemmer. Het eerste deel van deze grond is al in 1802 door hen aangekocht. Het ligt zeker ca. 7 km buiten Lemmer, en het oorspronkelijke stuk was zeer laag gelegen en men had dikwijls last van wateroverlast. Geldtekort maakte dat pas in 1876 hier verandering in kwam. Dit gebeurde door schenking van een hoger gelegen stuk grond direct grenzend aan de bestaande begraafplaats, door de toenmalige burgemeester van Gaasterland Jhr. van Swinderen. Onder aan de dijk vinden we de begraafplaats met een laag gedeelte, waarop 21 grafzerken goed onderhouden met Hebreeuwse tekst met soms Nederlandse tekst toegevoegd. Op het hoge gedeelte staan maar 8 grafstenen waarop geen of hoegenaamd geen Hebreeuwse tekst. Simon Jacobs (geb. 26-10-1850 en overl. 30-09-1938) was de laatste op deze begraafplaats ter aarde besteld. De begraafplaats keurig hersteld en onderhouden, wordt verzorgd door de Stichting Joodse begraafplaats Tacozijl, opgericht in 1986. Ter nagedachtenis aan de laatste drie joden uit Lemmer, omgekomen in Auschwitz, is april 1990 een klein monument onthuld. In het Fries stond er op 'Vanuit de Lemmer getransporteerd en in Auschwitz omgebracht. Jantje Jakobs, Sara Blok, Jozef Blok. Gedenken is verlossing, vergeten is ballingschap.' Gisteren gebeurde het bij ons, 1940 -1945, morgen weer ergens anders. Met dank aan de twee vertegenwoordigers van de stichting hier aanwezig verlieten we deze gedenkplaats om regelrecht naar Zwolle te gaan. Geheel volgens plan arriveerden we om 17.30 uur bij de Zwolse synagoge, vol met indrukken van dit geslaagde zevende en weer heel bijzondere synagogepad. Met veel dank aan de organisatoren hopen we op voortzetting van deze goede traditie.